Nr 2/ 2010

Artykuł pokazuje sylwetkę profesora Jana Tokarskiego (1909–1982), wybitnego polonisty językoznawcy. Wypracował on pierwszy jednolity i konsekwentny model polskiej koniugacji oraz nowoczesną koncepcję opisu fleksji w słowniku, zrealizowaną w jedenastotomowym Słowniku języka polskiego PAN pod. red. W. Doroszewskiego. Był też prekursorem prac maszynowych nad językiem polskim, w szczególności analizy morfologicznej tekstu polskiego. Przez całe życie był nauczycielem, kilka książek poświęcił problemom nauczania języka polskiego.Słowa kluczowe: Jan Tokarski, język polski

W swoim referacie powołuję się na trzy znane publikacje autorstwa Profesora Jana Tokarskiego. W tytule wystąpienia wykorzystałem drugą chronologicznie z tych trzech książek. W Państwowych Zakładach Wydawnictw Szkolnych, z którymi Profesor był związany przez długie lata, ukazała się w roku 1967 stosunkowo niewielka rozmiarami (7,22 ark. wyd.), ale ważna dla szkoły i lingwistyki, publikacja właśnie pt. Z pogranicza metodyki i językoznawstwa (dalej w tekście skrót: PMiJ), poświęcona głównie zagadnieniom szkolnej oraz akademickiej składni i fleksji, a także częściom mowy. W roku 1966  wydał Profesor w tej oficynie Gramatykę w szkole (II wydanie w roku 1972, dalej w tekście skrót: GwS), w której dominowały, zgodnie z tytułem, problemy dydaktyczne (podtytuł to: Podstawowe zagadnienia metodyki), a zwłaszcza programowe. Trzecia książka to Traktat o ortografii polskiej z roku 1979 (już w Wydawnictwach Szkolnych i Pedagogicznych, dalej w tekście skrót: ToO), której znaczenie i pożytki z niej płynące doceniłem dopiero kilka lat później. W swoim referacie szczegółowiej zajmuję się następującymi inspiracjami dydaktycznymi i metodologicznymi Profesora Tokarskiego: 1. Interpretacją szkolną „wyrazów wielowyrazowych”, typu: na biało, na zimno; po polsku, po ludzku, po dobremu; bez mała, od nowa, z cicha, z rzadka, za młodu. 2. Granicą między fleksją a słowotwórstwem w dydaktyce szkolnej. 3. Konstrukcjami ergatywnymi. 4. Formami przypadków jako określeniami czasownika w szkolnej składni. 5. Wielostopniowością norm ortograficznych, zwłaszcza w kontekście potrzeb szkoły.Słowa kluczowe: składnia szkolna, część zdania, dopełnienie, okolicznik, konstrukcja ergatywna, część mowy, fleksja, końcówka fleksyjna, zakończenie, norma ortograficzna.

Artykuł poświęcony jest definicji czasownika zaproponowanej przez Jana Tokarskiego w książce Czasowniki polskie. Zaproponowana przez J. Tokarskiego definicja oparta jest na kryterium fleksyjnym. Według autora Czasowników polskich najważniejszą kategorią gramatyczną czasownika jest kategoria osoby. Autorki artykułu przedstawiają wady i zalety takiego podejścia, proponując na końcu własną definicję czasownika. Zaproponowana definicja obejmuje – wyłączone z klasy czasowników za sprawą definicji J. Tokarskiego – formy jak trzeba oraz imiesłowy.Słowa kluczowe: fleksja, czasownik, paradygmatyka, formy fleksyjne, kategorie gramatyczne, regularność gramatyczna

Punktem wyjścia dla rozważań prowadzonych w artykule jest publikacja „Zarys leksykologii i leksykografii polskiej” autorstwa Jana Tokarskiego i Stanisława Kani. Pokazujemy, jakie problemy związane z tymi zagadnieniami widzieli obaj uczeni i jakie rozwiązania proponowali. Następnie prezentujemy, jak analogiczne problemy zostały rozwiązane lub mogłyby zostać rozwiązane dzięki zdobyczom nowszych teorii językoznawczych. Ilustrację dla prowadzonych tu rozważań stanowią pospolite nazwy osobowe i nazwy miejscowe.Słowa kluczowe: polisemia, homonimia, nazwy miejscowość, pospolite nazwy osobowe

Wystąpienie ma charakter relacji z prowadzonych przez zespół (Jacek Warchala, Aldona Skudrzyk i współpracownicy) badań nad kulturą piśmienności młodzieży szkolnej – badań prowadzonych w ramach grantu KBN. Badania dotyczyły biernej i czynnej kompetencji komunikacyjnej w zakresie pisanej odmiany języka polskiego. Wybrany przez nas  obszar badań – głównie Śląsk – to teren ujawniający specyficzne procesy kształtowania się sprawności językowej dzieci: obecność gwary w języku miejskim. Na kształtowanie się sytuacji komunikacyjnej w obrębie tzw. kultury pisma, wpływają też czynniki o zasięgu ogólnym – tendencje do poszerzania się komunikacji potocznej, genetycznie mówionej. Kolejnym czynnikiem jest to, co zwykle określa się jako kulturę obrazkową, audiowizualną czy ikoniczną. Tendencje te mają dziś silny wpływ na kompetencję komunikacyjną w zakresie tekstu pisanego nie tylko młodego Ślązaka, ale w ogóle współczesnego, młodego Polaka. W artykule diagnozuje się tekstowe następstwa wskazanych zjawisk.Słowa kluczowe: analfabetyzm funkcjonalny, homo videns, linia tematyczna, pole tematyczne

W artykule opublikowane zostały wyniki badań nad stylem tekstów pisemnych, których autorami byli uczestnicy etapu regionalnego Olimpiady Literatury i Języka Polskiego. Analiza pozwoliła wyodrębnić i scharakteryzować trzy abstrakcyjne wzorce stylowe aktualizowane w tekstach licealistów: styl profesjonalnego interpretatora, styl refleksyjnego interpretatora i styl refleksyjnego profesjonalisty. Wykazała także daleko idącą konwencjonalizację tekstów uczniowskich na poziomie stylu, co pozwoliło postawić tezę o istnieniu specyficznego szkolnego stylu wypowiedzi pisemnych. Omówione zostały także  m.in. gatunkowe, sytuacyjne i tematyczne uwarunkowania  wyborów stylowych dokonywanych przez uczniów. W konkluzji podkreślono konieczność zintensyfikowania prac na lekcjach języka polskiego w liceum nad rozwijaniem kompetencji stylistycznej.Słowa kluczowe: wypowiedź pisemna, kompetencja tekstotwórcza, wzorzec stylowy tekstu, wybory stylowe, idiostyl, kształcenie językowe

Punktem wyjścia do rozważań na temat potoczności w wypowiedziach pisemnych gimnazjalistów jest przekonanie formułowane przez wielu językoznawców, że styl potoczny zajmuje pozycję centralną w systemie stylów językowych (J. Bartmiński). W świetle powyższego stwierdzenia uwagę zwraca częsta postawa bezradności dydaktyków i nauczycieli wobec zachowań i postaw światopoglądowych gimnazjalistów w konfrontacji z otaczającym ich światem. Bezradność ta jest często wynikiem pomniejszania wpływu na uczniów kategorii pojęciowych i językowych składających się na potoczność. W referacie analizowane są przykładowe wypracowania gimnazjalistów w perspektywie przejawiającej się w nich kategorii potoczności. Dotyczy to przede wszystkim procedur wnioskowania, środków ekspresji, potocznych treści odwołujących się do obrazów i doświadczeń z życia codziennego ucznia oraz strategii nadawczo-odbiorczych przyjmowanych przez autorów wypracowań. W perspektywie dydaktycznej rozpoznanie przejawów potoczności w tekstach gimnazjalistów umożliwiłoby opracowanie procedur, metod nauczania i repertuaru ćwiczeń w mówieniu i pisaniu pozwalających na skuteczne kształcenie kompetencji tekstotwórczych. Potrzeba taka wynika chociażby z kształtu i treści nowych dokumentów programowych obowiązujących od niedawna w szkole.Słowa kluczowe: potoczność, gimnazjum, wypowiedź pisana, rejestr potoczny języka

Referat analizuje zagadnienie kompetencji dyskursywnej opierając się na anonimowych badaniach ankietowych przeprowadzone wśród uczniów klas pierwszych i drugich jednego z warszawskich gimnazjów. Badaniu poddano 106 osób – 56 dziewczyn i 50 chłopców. Uczniowie klas pierwszych i drugich zostali poproszeni o napisanie, w jaki sposób zachowaliby się w dwóch konkretnych sytuacjach komunikacyjnych. Na podstawie uzyskanych wypowiedzi opisano sprawność komunikacyjną (systemową, społeczną i pragmatyczną) badanych uczniów. Kompetencję dyskursywną zdefiniowano jako umiejętność uczestniczenia w konkretnych sytuacjach komunikacyjnych. Respondenci wykazali się dość wysoką sprawnością pragmatyczną i społeczną oraz wyjątkowo niską sprawnością systemową (głównie gramatyczną).Słowa kluczowe: dyskurs, komunikacja, kompetencja komunikacyjna, kompetencja dyskursywna, sprawności komunikacyjne

Konstruowanie opowiadań stanowi jeden z głównych i najlepiej rozwiniętych sposobów używania języka. W opowiadaniu przekazuje się nie tylko informacje o następujących po sobie wydarzeniach, lecz także wyjaśnia się zachowania bohaterów zdarzeń w kategoriach motywów i celów. Jak dowodzą wyniki badań psycholingwistycznych, kompetencja narracyjna kształtuje się u dzieci do 10. roku życia. Początkowo dzieci uczą się rozumienia, a następnie tworzenia opowiadań o przyczynowo-skutkowej strukturze akcji. Przyczynowość ujawnia się poprzez używanie – przez osoby tworzące opowiadania – językowych wykładników spójności tekstu (spójność strukturalna i semantyczna). Budowanie tekstu nie polega bowiem na mechanicznym dodawaniu do siebie kolejnych izolowanych zdań. Przeprowadzana w referacie analiza spójności tekstów renarracji tworzonych przez uczniów klasy VI szkoły podstawowej (wiek 12-13 lat) ma dowieść, czy polscy uczniowie kończący szkołę podstawową nabyli w pełni kompetencję narracyjną. Przedmiotem analizy są teksty ustnych renarracji, tworzone na podstawie czterech historyjek obrazkowych bez tekstu. W badaniach wzięło udział 16 uczniów z jednej z warszawskich szkół podstawowych.Słowa kluczowe: kompetencja narracyjna, renarracja, spójność tekstu, tekst

Głównym założeniem inspirującym powstanie artykułu jest wskazanie zależności między opisem języka, który jest własnością ludzkiego umysłu, a zdolnością nabywania sprawności przetwarzania informacji typu językowego w społecznych zachowaniach komunikacyjnych. Artykuł przedstawia wnioski i inspiracje z badań kompetencji komunikacyjnej i kompetencji lingwistycznej dzieci z trudnościami w uczeniu się. Analizuje komunikatywność i spójność wypowiedzi wskazanej grupy uczniów. Autorkę interesuje przede wszystkim sposób i jakość rozwijania przez uczniów umiejętności budowania opowiadania i relacjonowania wydarzeń oraz konstruowania improwizowanego dialogu z odbiorcą poprzez opanowanie struktury gatunkowej listu. Wskazuje ona na skuteczność budowania procesu terapeutycznego poprzez odwoływania się do etapów kształtowania się umiejętności poznawczych dziecka i wychodzenia w procesie edukacyjnym od nauki gatunków mowy.Słowa kluczowe: kompetencja komunikacyjna, kompetencja językowa, trudności w uczeniu się

W referacie prezentujemy założenia cyklu badań nad polszczyzną jej młodych użytkowników. Sporządzona w tym celu ankieta pozwala nam obserwować zmiany i kierunki ewolucji zwłaszcza w dwóch systemach językowych: leksykalnym oraz słowotwórczym, które podlegają najszybszym przemianom i na które najbardziej oddziaływają zjawiska zewnątrzjęzykowe (wpływy języków obcych, nowe media – Internet). Ponadto przedstawiamy rezultaty badań pilotażowych przeprowadzonych na 100-osobowej grupie studentów polonistyki poznańskiej (wyniki szczegółowe opublikowaliśmy już w serii kilku artykułów). Słowa kluczowe: norma językowa, zwyczaj językowy, leksyka, słowotwórstwo, leksykografia

Celem tego artykułu jest ukazanie pewnych osobliwości, które cechują dystansowe formy adresatywne w zachowaniach językowych młodych Polaków na Litwie. Charakterystyczne cechy systemu adresatywnego, który kształtuje się w tym środowisku, uwarunkowane są splotem różnych czynników: tradycji regionalnej, oddziaływaniem języka litewskiego i rosyjskiego oraz ekspansją wzorców zachodnich. Analizowany materiał językowy pochodzi z ankiet, wypełnionych przez 50 studentów filologii polskiej oraz filologii rosyjskiej, którzy wcześniej ukończyli szkołę polską. W kręgu zainteresowania znalazły się tylko dystansowe formy adresatywne, które przeciwstawiają się relacjom na ty. Wychodząc z założenia, że adresatywność może być wyrażana za pomocą dwu różnego rodzaju środków językowych, osobno omawia się niezintegrowane składniowo wyrażenia wokatywne oraz zintegrowane składniowo wyrażenia zaimkowe i formy czasownikowe.Słowa kluczowe: formy adresatywne, socjolingwistyka, pragmatyka, kontakty językowe, polszczyzna wileńska

Opracowanie podejmuje określenie wpływu kilku źródeł medialnych na zachowania językowe uczniów: filmu, reklamy oraz nowych odmian komunikowania się (w sieci internetowej i telefony komórkowe). Wyniki badań wskazują, iż wiele cech języka młodzieży odzwierciedla tendencje obserwowane w komunikacji medialnej (dialogowość, eliptyczność i skrótowość tekstu, hybryda mowy i pisma). Szczególnie wyrazisty wpływ na język młodzieży mają tendencje do skrótowości, łączenie kodu werbalnego z ikonicznym (częste w komunikacji szkolnej emotikony i akronimy)  oraz stosowanie nowej leksyki i frazeologii (zapożyczenia, neosemantyzmy „komputerowe”, cytaty z filmów, kabaretów, sloganów reklam). Tworzą one rodzaj „mowy medialnej” – integrującej najmłodszych użytkowników mediów.Słowa kluczowe: komunikacja, komunikacja medialna, zachowania językowe, uczeń, nowe media.

Celem artykułu jest zdefiniowanie wychowania językowego i sprawdzenie, jak realizowane jest ono w prasie przeznaczonej dla dziewcząt. W dotychczasowych badaniach nad tym typem prasy panuje przekonanie, że przede wszystkim nastawiona jest ona na cele merkantylne i lansuje wartości hedonistyczne. Jednak fotostory, jeden z gatunków typowych dla prasy dziewczęcej, realizuje określony program wychowania językowego. W artykule poddano analizie cechy językowe fotostory dowodzące podobieństwa tego gatunku do powieści dydaktycznych dla młodzieży. Wyniki analizy, skonfrontowane z danymi uzyskanymi w badaniach ankietowych, dowodzą, że fotostory ze względu na szablonowość języka i fabuły nieskutecznie pełnią wpisaną w nie funkcję wychowawczą. Słowa kluczowe: wychowanie językowe, grzeczność językowa, gatunek „fotostory”, powieść edukacyjna, czasopisma dla dziewcząt, dydaktyzm, socjolekt młodzieżowy

Przedmiotem analizy w artykule są językowe zachowania grzecznościowe uczestników programu telewizyjnego pt. Jedynkowe przedszkole. W pierwszej części artykułu autorka analizuje strategie i formy grzecznościowe oraz ich funkcje stosowane w programie. W drugiej części referatu omawia obecność w programie dwóch zasad grzecznościowych (uznanych przez K. Ożoga (2005) za najważniejsze w polskim modelu grzeczności: zasadę zakładającą autonomiczność, ważność, godność każdego człowieka oraz zasadę życzliwości. Analizy materiału doprowadziły autorkę do wniosków, iż program (Jedynkowe przedszkole) nie prezentuje właściwych zachowań grzecznościowych. Po pierwsze, omawiane zachowania charakteryzują się wysokim stopniem sformalizowania, niewielką ekspresją, przez co można odebrać je jako nieszczere. Po drugie, mimo iż formuła programu pozwala na uczenie właściwych zachowań grzecznościowych (m.in. przedstawiania się, witania z nieznajomą osobą dorosłą, z rówieśnikiem, replik na pochwały), to w scenariuszu nie bierze się pod uwagę tych możliwości.Słowa kluczowe: telewizja – wychowanie, językowe zachowania grzecznościowe, zasada autonomiczności, zasada życzliwości.

Celem artykułu jest opis wybranych zachowań komunikacyjnojęzykowych młodzieży prowadzącej program telewizyjny. Punktem wyjścia do przedstawionych analiz jest krótka charakterystyka „Teleranka” jako jedynego programu prowadzonego wyłącznie przez młodzież i dla młodzieży. Analizie poddane zostały sposoby witania oraz żegnania odbiorców, a także nakłaniania ich do regularnego oglądania „Teleranka”. Opisano także zwroty adresatywne stosowane przez prowadzących audycję, będące istotnym elementem nawiązywania i podtrzymywania kontaktu z widzami.Słowa kluczowe: „Teleranek”, program, prowadzący, powitanie, pożegnanie, nadawca, odbiorca

W artykule autorka analizuje wybrane rozmowy prowadzone przez bohaterów filmów animowanych dla dzieci („Bliźniaki Cramp”, „Johny Test” – Cartoon Network; „Clifford, Wielki Czerwony Pies”, „Sekretny świat misia Beniamina” – Mini-Mini). Zwraca uwagę na rozmowy prowadzone w rodzinie. Pod uwagę bierze: uczestników rozmowy oraz wymienność ról nadawczo-odbiorczych; cel, dla którego jest podejmowana; temat oraz sposób jego werbalizacji, czyli zarówno to, jak się mówi, jak i to, o czym się mówi; kontekst czasowo-przestrzenny, a także atmosferę; efekt, czyli ślad pozostawiony w świadomości uczestników rozmowy. Analiza ukazuje znaczące różnice w sposobie prowadzenia rozmów w filmach emitowanych w Mimi-Mini, oraz w Cartoon Network, jednocześnie wskazuje na odmienne funkcję filmów pochodzących z tychże stacji: edukacyjnej, którą reprezentują kreskówki z Mini-Mini, i rozrywkowej, dominującej w filmach z Cartoon Network.Słowa kluczowe: media, dzieci, rozmowa, uczestnicy rozmowy, role społeczne, cel, temat, kontekst, skutek

  Językowy obraz granicy domu w wierszach dziecięcych wyznaczają: dach, ściany, podłoga, drzwi, okna. Dach z kominem, przykryty czerwonymi dachówkami – tak jak każdy prototypowy dach – osłania dom, a jednocześnie – wbrew językowej konwencji – jest symbolem przejścia między tym, co bliskie, a tym, co dalekie. Poetycki obraz ścian jest z jednej strony bliski konwencji językowej, z drugiej strony poezja dziecięca przenosi obraz domowych ścian na przestrzeń rodzinnego miasta. Podłoga, dolna granica domu, w wierszach dzieci staje się górną granicą; to pod nią kryje się tajemnicza kraina marzeń. Drzwi umożliwiają przejście z przestrzeni zewnętrznej do wewnętrznej i symboliczne przejście z dzieciństwa do dorosłości. Okna są nie tylko doskonałym punktem obserwacyjnym, ale także miejscem łączności ze światem przyrody i kosmosu. Poezja dziecięca archetypowym obrazom próbuje nadać nowe znaczenia – okna stają się granicą uniemożliwiającą kontakt ze światem kosmosu. Na językowy obraz granicy domu w wierszach dzieci składa się konwencja i kreacja, a ściślej mówiąc, jest to struktura mieszcząca się między językową konwencją a kreacją.Słowa kluczowe: językowy obraz świata